تهذیب نفس - حکمتـــــــها و نکتــــــه هــا

»» تهذیب نفس

دیدگاه سوم، دیدگاه سیر و سلوک

در این دیدگاه، انسانها به مسافرانى تشبیه شده‏اند که از نقطه عدم به راه افتاده و به سوى لقاءالله و قرب ذات پاک حق که از هر نظر بى‏نهایت است پیش مى‏روند.

در این سفر روحانى مانند سفرهاى جسمانى دلیل راه و مرکب و زاد و توشه و نفى موانع و طریق مقابله با رهزنان راه و دزدان و دشمنان جان و مال لازم است.

این سفر روحانى و معنوى داراى منزلگاههایى است و گردنه‏هاى صعب‏العبور، و پرتگاههاى خطرناک که باید با کمک راهنمایان آگاه بسلامت از آنها گذشت، و یکى را بعد از دیگرى شت‏سرگذاشت تا به سر منزل مقصود نائل شد.

گر چه بعضى اصرار دارند که مساله سیر و سلوک الى الله و آگاهى بر راه و رسم و منزلگاهها و مرکب و زاد و توشه و راهنما، علم جداگانه‏اى است غیر از علم اخلاق، ممکن است از یک نظر چنین باشد ولى با یک دید وسیع کلى سیر و سلوک روحانى در همان مسیرى قرار دارد که تربیتهاى اخلاقى و پرورش صفات فضیلت در آن قرار دارد; یا حداقل، اخلاق الهى، بخشى از سیر و سلوک روحانى است.

به هر حال، در آیات و روایات اسلامى نیز اشاراتى به این دیدگاه دیده مى‏شود.

از جمله در آیه‏شریفه‏156 سوره بقره مى‏خوانیم: «الذین اذا اصابتهم مصیبة قالوا انالله وانا الیه راجعون; صابران کسانى هستند که هنگامى که مصیبتى به آنها برسد مى‏گویند ما از آن خدا هستیم و به سوى او بازگشت مى‏کنیم.»

در این آیه از یک سو انسان خود را ملک خدا مى‏داند و از سوى دیگر خود مسافرى مى‏شود که به سوى او در حرکت است.

در سوره علق مى‏خوانیم: «ان الى ربک الرجعى; به یقین بازگشت همه به سوى پروردگارتوست.» (سوره علق، آیه‏8)

در سوره انشقاق آمده است: «یاایها الانسان انک کادح الى ربک کدحا فملاقیه; اى انسان تو با تلاش و رنج‏به سوى پروردگارت پیش مى‏روى و سرانجام او را ملاقات خواهى کرد.» (سوره انشقاق، آیه‏6)

در سوره رعد آمده است: «رفع السموات بغیر عمد ترونها... یفصل الآیات لعلکم بلقاء ربکم توقنون; خداوند همان کسى است که آسمان را بدون ستونى که قابل رؤیت‏باشد آفرید... او آیات (خود) را (براى شما) شرح مى‏دهد تا به لقاى پروردگارتان یقین پیدا کنید.» (16)

متجاوز از بیست آیه از آیات قرآن سخن از لقاءالله است که در واقع سر منزل مقصود سالکان الى الله و عارفان الهى مى‏باشد، یعنى لقاء معنوى و دیدار روحانى با آن محبوب بى‏نظیر و مقصود بى‏مانند.

درست است که این آیات و آیات رجوع الى الله از یک نظر جنبه عمومى دارد و همگان را شامل مى‏شود ولى مانعى ندارد که سیر و سلوک مؤمن و کافر از نظر فطرت و خلقت، به سوى او جهت‏گیرى شده باشد، ولى گروهى به خاطر انحراف از مسیر فطرت در وسط راه بمانند یا در پرتگاه سقوط کنند ولى اولیاء الله با تفاوت مراتب به سر منزل مقصود واصل شوند. درست همانند نطفه‏هایى که همه از نظر آفرینش در عالم جنین به سوى تکامل انسانى پیش مى‏روند و بعد از تولد نیز آن را آنچنان ادامه مى‏دهند ولى بعضى از این نطفه‏ها در همان مراحل اولیه جنین بر اثر آفاتى از حرکت‏باز مى‏ایستد و ساقط مى‏شود یا بعد از تولد در نیمه راه زندگى به خاطر همین آفات از کار مى‏افتد و سقوط مى‏کند.

از این تعبیرها روشنتر، تعبیرى است که در قرآن مجید از تقوا به عنوان بهترین زاد و توشه شده (و مى‏دانیم زاد و توشه، معمولا به غذا و طعام مسافر گفته مى‏شود; هر چند از بعضى از منابع لغت استفاده مى‏شود که در اصل، مفهوم اعمى دارد و شامل هرگونه ذخیره‏سازى مى‏شود.)

بنابراین، تعبیر بالا که مى‏گوید: تقوا بهترین زاد و توشه است، اشاره به سیر انسان الى الله دارد که به هر حال در این سفر روحانى نیاز به زاد و توشه‏اى خواهد داشت، و زاد این سفر روحانى نیز روحانى است.

در روایات اسلامى نیز این تعبیرات به صورت گسترده‏ترى دیده مى‏شود.

در نهج‏البلاغه، در خطبه‏هاى متعددى، سخن از برگرفتن زاد و توشه از این دنیا براى سفر الهى آخرت شده است:

در خطبه‏157 مى‏خوانیم: «فتزودوا فى ایام الفناء لایام البقاء; در این ایام فانى براى ایام باقى زاد و توشه برگیرید!»

در خطبه 132 در تعبیر روشنترى مى‏فرماید: «ان الدنیا لم تخلق لکم دارمقام، بل خلقت لکم مجازا لتزودوا منها الاعمال الى دارالقرار; دنیا براى سکونت همیشگى شما خلق نگردیده، بلکه آن را در گذرگاه شما ساخته‏اند تا اعمال صالح را به عنوان زاد و توشه در مسیر سراى دیگر، از آن فراهم سازید.»

در خطبه‏133 در یک تعبیر لطیف و دقیق چنین آمده است، مى‏فرماید: «والبصیر منها متزود والاعمى لها متزود; بینایان از آن زاد و توشه (براى سفر آخرت) مى‏گیرند، و نابینایان براى خود آن (دنیا) زاد توشه مى‏اندوزند.

تعبیراتى همچون «صراط العزیز الحمید» (سوره ابراهیم، آیه‏1) و «الصراط المستقیم‏» (سوره‏حمد) و «سبیل الله‏» در آیات زیادى از قرآن و «لیصدوا عن سبیل الله‏»(سوره‏انفال، آیه‏36) و مانند اینها، مى‏تواند اشاره‏اى به این دیدگاه باشد.