تطابق مراتب طولی نفس
نفس انسان در حرکت جوهری و اشتتدادی با عوالم وجود متصل بلکه متحد میشود و در حرکت تکاملی هر مرتبهای که نفس با آن متحد میشود تمام کمالات مراتب پایین را به نحو برتر دارا میشود دقیقا مانند حقیقت وجود که دارای مراتب طولی وجود است.
هذه [النسبة الاعتدالیة المزاجیة فی البدن] کأنها ظل لها [للنفس] و حکایة عنها فإن جمیع ما یوجد فی العالم الأدنى الطبیعی من الصور و أشکالها و أحوالها توجد نظائرها فی العالم الأعلى على وجه أشرف و أعلى[1]
آنچه در کلمات حکما بخصوص صدرالمتألهین اثبات میشود این است که نفس دارای مراتب طولی است، به موجب این مراتب، هر مرحله در درون خود، دارای مراتبی تشکیکی تفاضلی است؛ به طوری که هر مرتبهای معلول مرتبه مافوق و تنزل یافته آن است. نفس در مراتب ابتدایی تکونش جسمانی است و بر اثر اشتداد جوهری، دارای مراتبی مجرد میشود. البته چنین نیست که نفس با واجد شدن مرتبه مجرد، مرتبه جسمانی را از دست بدهد به عبارت دیگر: اینگونه نیست که نفس در حرکت اشتدادی با واجد شدن مرتبهای که دارای وجود برتر و شدیدتر است مراتب فروتر و ضعیفتر را از دست بدهد. بلکه دارای مراتبی میشود مشابه مراتب پیشین، أما برتر و شدیدتر از مراتب پیشین، نه شخص مراتب پیشین، به این معنی که مراتب فروتر قبلی بشخصها در مراتب بعدی موجود باشند و فقط مرتبهای برتر بر آنها افزوده شود. همچنانکه در مراتب تشکیکی وجود نیز گفته شد مرتبه أعلی از وجود، تمام کمالات مرتبه دانی را دارد أما نه به نحو شخصیت بلکه به نحو برتر و شدیدتر، به گونهای که اگر مرتبه پایین اشتداد پیدا کند همان مرتبه بالا میشود و اگر مرتبه بالا تنزل پیدا کند به همین صورت پایینی جلوه میکند.
