مراتب نفس انسانی

   علامه حسن زاده در درس صدودوم از کتاب معرفت نفس بعد از اشاره به فوق تجرد بودن نفس انسانی به مراتب نفس می پردازند ومی فرمایند: نفس انسانی را از این جهت که قابل است هم? صور را بپذیرد عقل هیولانی گویند که او ار تشبیه به هیولی اولی ماده کرده اند؛ یعنی همچنانکه هیولی قابل پذیرفتن صور طبیعی از بسائط و مرکبات مطلقاٌ می باشد وبا هر یک از آنها ترکیب اتحادی در وجود پیدا می کند نه انضمامی ، همچنین نفس انسانی قابل پذیرفتن صور علوم و معانی است مطلقا وبا هر یک آنها اتحاد وجودی پیدا می کند و از پذیرفتن هیچ صورت علمیه ابا ندارد. خلاصه وزان نفس با صوَر علمیه وِزانِ هیولی است با صور طبیعیّه، که آنچه در عالم کیانی است در عالم انسانی است.

    پس از عقل هیولانی عقل بالملکه است، که نفس در این مرحله به اوّلیات وبدیهیات آشنا  می شود واین علوم اولیه، که آن را معقولات اولی نیز گویند،آلت اکتساب نظریات، که معقولات ثانیه و علوم مکتسبه اند، می باشد که به واسطه و اعداد آنها اینها را کسب می کند و بدانها قدرت اکتساب و ملکه انتقال به نشأة معقولات ثانیه پیدا می کند که (ملکه) همان ملک وقدرت وسلطنت است.

    پس از عقل بالملکه عقل بالفعل است، وآن گاهی است که نفس ملکه واقتدار بر استحضار علوم نظری را تحصیل کرده است و به منّت و مُلکتِ حاصل در خویش هر وقت بخواهد توان نظریات را به دست آورد. در این حال، نفس را تعبیر به عقل بالفعل می کنند که از قوّت به فعل رسیده است.[1]

وچون خود معقولات ثانیه، که کمالات علمی و معارف نوری عقلی اند، در نزد گوهر نفس حضور یافته اند، حضور این معقولات را عقل مستفاد گویند، از این جهت که آن حقائق علمی از مُخرج نفوس از نقس به کمال که او را به زبان فلاسفه و حکما عقل فعّال و به زبان مذهبیون روح القدس و جبرییل می گویند و در بعد دانسته می شود که روح القدس شأنی از شئون عالم ماورای طبیعت است استفاده شده است؛ ولی هر یک از عقل هیولانی و عقل بالملکه و عقل بالفعل چنانکه گفته ایم قوه ای از قوای نفس است امّا عقل مستفاد قوه نیست بلکه نفسِ حضور معقولات ثانیة بالفعل در نزد نفس است.[2]  

  علامه بعد از ذکر مراتب نفس می فرماید: مقصود این بود که نفس ناطقه انسانی را مقام فوقِ تجرّد است و به قوای نظری نفس تا اندازه ای آشنا شده ایم و دانسته ایم که نفس از عقل هیولانی ارتقا می یابد عقل بالفعل میشود بلکه باعقل فعّال ارتباط بلکه اتصال بلکه اتحاد بلکه فوق اتحاد می یابد. این تعبیرات را عمق بسیار است و یکی پس از دیگری روشن می شود، و امید است روزی همه را در خود یا خودمان را در همه بیابیم . تا کنون صدو دو درس خوانده ایم و شاید هنوزیک قطره از دریای بیکران هستی نچشیده ایم، ویا در خور این بیت شبستری نگشته ایم؛

       یکی را علم ظاهر بود حاصل                      نشانی داد از خشکی ساحل              

    غرض این که شأن نفس انسانی این است که از عقل هیولانی به عقل بالفعل رسد و عقل مستفاد گردد و با عقل فعال بپیوندد؛ و هیچ در این شأنیت نفس دو دلی ندارد بلکه تسلیم است وبدان تصدیق دارد و می بین که خود هرچه از قوت به فعل می رسد قدرت وسلطان وی بیشتر می شود ونور بینش وی فزونی می گیرد و از تاریکی نادانی رهایی می یابد، و هر چه داناتر می شود استعداد وآمادگی وی برای معارف بالاتر قویتر می گردد و گنجایش وی برای گرد آوردن حقایق دیگر بیشتر می شود، و از این معنی پی می بریم که گوهر نفس ناطقه از نشأة دیگری و ماورای عالم طبیعت ومادّه است. و نیز پی می بریم که مخرج او از قوه به فعل، که مفید و علت اوست، وجودش اتمّ از وجود اوست، چه علت اوست، و علاوه بر این که وجودش اتم از اوست مفارق است یعنی عقل بالفعل است ، چه تأثیر صورت جسمانیه بدون وضع و محاذات صورت نمی گیرد و سبب وجود مفارق دیگر یعنی نفوس انسانیه نمی گردد.[3]  

                                            ****

 کلمات کلیدی: تجرد نفس/ مراتب نفس/ روحهای انسان/ معنای تجرد عقلی